روزی ماهیهای دریا نزد بزرگ خود اجتماع کردند وبه او گفتند: ای فلانی ما تصمیم گرفتیم به سوی دریایی که ما به او موجود و بدون او معدومیم برویم، پس لازم است جهت آن را به ما بیاموزی و راهش را به ما یاد دهی، تا به سوی او برویم و به حضرتش برسیم، برای اینکه مدتی طولانی حرف او را می شنویم ولی او را نمی شناسیم و مکان و جهتش را نمی دانیم.
پس ماهی بزرگ به آنان گفت: ای یاران و برادران من! این کلام، لایق و سزاوار شما و امثال شما نیست، زیرا دریا بزرگ تر از آن است که کسی به او برسد و این، شغل شما و از مقام شما نیست، پس از آن ساکت باشید و بعد از آن مانند این کلام نگویید، بلکه برای شما کفایت می کند که معتقد باشید که شما به وسیله او موجود هستید و بدون آن معدومید.
پس آنان به او گفتند: این کلام ما را سود نمی دهد و ضرری را از ما دفع نمی کند، لازم است ما به او توجه کنیم وشما ما را به معرفت آن و به وجودش راهنمایی کنید.
پس چون که ماهی بزرگ صورت حال آنان را دانست و دانست که منع کردن فایده نمی دهد، برای آنان توضیح راشروع کرد و گفت: برادران من دریایی که شما آن را می طلبید و توجه به آن را اراده کردید، او با شماست و شما با اویید و او بر شما احاطه دارد و شما به وسیله او احاطه شده اید و احاطه کننده از احاطه شده جدا نیست و دریا عبارت است از آنچه که شما در آنید. پس هر طرف رو کنید، آن دریاست و غیر از دریا نزد شما چیزی نیست. دریا با شما و شما با دریایید و شما در دریا و دریا در شماست و دریا از شما غایب نیست و شما از دریا غایب نیستید و دریا از شما به شما نزدیک تر است.
پس زمانی که ماهی ها این کلام را از ماهی بزرگ شنیدند همه بلند شدند و قصد او کردند تا او را بکشند.
ماهی بزرگ به ماهیها گفت:چرا مرا می کشید و به خاطر چه گناهی مستحق کشته شدن شدم؟
پس ماهی ها به او گفتند: برای اینکه تو گفتی دریایی که ما می جوییم همانی است که ما در آنیم و حال آنکه آنچه ما در آنیم فقط آب است و کجا آب از دریا؟ پس تو از این سخن جز گمراه ساختن ما از راه او و کنار گرفتن ما اراده نکردی.
بزرگ ماهیها گفت: قسم به خدا اینطور نیست و جز حق و آنچه واقع هست نگفتم، برای اینکه دریا و آب در حقیقت یک چیز هستند و بین آن دو اصلاًَ مغایرت نیست، پس آب به حقیقت و وجود اسم، دریاست و دریا به حسب کمالات وخصوصیات وگستردگی و انتشار بر همه مظاهر اسم، آب است.
پس این مطلب را بعضی از ماهیها دانستند و عارف به دریا گشتند و از آن ساکت شدند و بعضی دیگر انکار کردند وبه آن کفر ورزیدند و از او در حالی که مطرود و محجوب بودند، برگشتند.
وزمانی که این مثال ماهی دریا محقق و ثابت شد پس بدان که شأن خلق در طلب کردن حق همینطور است، زیرا زمانی که خلایق نزد پیامبر یا امام یا عارفی جمع می شوند واز حق
سوال می نمایند، پیامبر یا امام یا عارف، به ایشان می فرماید: به درستی
که حقی که شما از آن سوال می کنید و آن را می خواهید او با شماست و شما با او
هستید و او به شما احاطه دارد و شما به او احاطه شده اید و احاطه کننده از
احاطه شونده جدا نیست «ولله المشرقُ والمَغربُ فَأینما تُولّوا فثمّ وجهُ
الله اِنّ الله واسعً علیم» و او از شما غایب نیست وشما از او غایب
نیستید، هر جا رو کنید پس آنجا ذات و وجه ووجود اوست و او با هر چیز و عین هر
چیز است بلکه او همه چیز است وهمه چیز به او قائم است و بدون او زائل است
و برای غیر او اصلاً وجودی نیست نه در ذهن و نه در خارج و او به ذات خود اول
و به کمالات خود آخر است، به صفات خود ظاهر و به وجود خود باطن است و او برای
هر مکان در هر زمان است و با هر انسان و جنّ است «هو الاول والا خر
والظاهروالباطن وهو بکلّ شیء علیم»
پس هنگامی که خلق، آن سخن پیامبر و امام
و عارف را می شنود همه به سوی او برخیزند وقصد او می کنند تا او را بکشند، پس
پیامبر به آنان می فرماید: چرا مرا می کشید و به کدامین گناه مستحق کشتنم،
می دانید؟
آنان به او می گونید: برای اینکه تو گفتی حق با شما و شما با
حق هستید و در عالم، وجود جز او نیست و برای غیر او وجود نیست، نه در ذهن
و نه در خارج، و ما به حقیقت می دانیم که در واقع موجوداتی غیر او هستند از
قبیل عقل و نفس و افلاک و اجرام و ملک و جن و غیر آن، پس تو جز ملحدِ
منکر خدا نیستی و این کلام جز منحرف کردن وگمراه کردن ما از حق وطریق حق را
اراده نکردی.
پس پیامبر به آنها می فرماید: نه، به خدا
قسم جز حق و واقع به شما نگفتم و با آن گمراه کردن وفریب دادن شما را اراده
نکردم، بلکه آنچه او گفت وبا زبان پیامبرش به آن خبر داد به شما
گفتم...
